Hər hansı xalqın müəyyən ərazidə
varlığını təsdiqləyən əlamətlərdən biri onlara məxsus dini ibadətgahların mövcud
olmasıdır. Keçmiş İrəvan xanlığı, indiki Ermənistan ərazisində islam dini VII
əsrdən etibarən yayıldığı üçün həmin ərazidə yüzlərlə məscid və digər dini
ibadət yerləri mövcud olmuşdur. İrəvan xanlığının, o cümlədən də İrəvan
şəhərinin ərazisində mövcud olmuş məscidlərin hər biri bir memarlıq nümunəsi
idi. Azərbaycan kərpic memarlığının nadir nümunələrindən bir neçəsi məhz İrəvan
şəhərində yaradılmışdır.
İslami dəyərlərin həyat normasına çevrildiyi qədim İrəvan şəhərində onlarla
məscid mövcud olsa da, gah aramsız müharibələr, gah da tez-tez baş verən
zəlzələlər nəticəsində onların bir çoxu tamamilə yer üzündən silinmişdir. İrəvan
şəhərində mövcud olmuş məscidlər haqqında həm müxtəlif dövrlərdə İrəvanda olmuş
səyyahların, həm də Rusiya işğalından sonra İrəvan şəhəri haqqında yazan
ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində kifayət qədər məlumat əldə etmək
mümkündür.
Şah İsmayılın əmri ilə 1510-cu ildə onun sərkərdəsi Rəvanqulu xan İrəvan
qalasını tikdirərkən həm də orada məscid inşa etdirmişdi. Şah İsmayıl məscidi
adlandırılan həmin məscid sonradan zəlzələ nəticəsində dağılaraq yer üzündən
silinmişdir.
1583-cü ildə Osmanlı sərkərdəsi Fərhad paşanın komandanlığında Osmanlı ordusu
İrəvanı ələ keçirdikdən sonra ovalşəkilli iç və bayır qala divarlarını inşa
etdirməklə yanaşı, yeni məscid də tikdirmişdi.
Məşhur fransız səyyahı Jan Şardən 1673-cü ildə İrəvanda olmuş və şəhər bazarı
ilə üzbəüz kərpicdən tikilən və həmin vaxt uçulub-dağılmış vəziyyətdə olan
məscid haqqında məlumat vermişdir. O, bu məscidin onun əsasını qoyan şəxsin
şərəfinə Div Sultan (1515-ci ildən İrəvan bəylərbəyi olan Div Sultan Rumlu
nəzərdə tutulur) məscidi adlandırıldığını yazır.
[255] J.Şardəni İrəvan səfərində müşayiət edən
rəssam Qrelonun çəkdiyi qədim qüllənin (türbənin) şəklində arxa planda daha iki
möhtəşəm məscidin minarələri təsvir edilmişdir, hansı ki, indi onların heç
birindən əsər-əlamət qalmayıb. Erməni tarixçisi Tatevos Hakopyan 1971-ci ildə
İrəvanda erməni dilində çap olunan “İrəvanın tarixi (1500-1800)”
monoqrafiyasında qeyd edir ki, çox güman ki, Div Sultan məscidi günümüzədək
gəlib çatan Göy məscidin yerində olmuşdur və 1679-cu il zəlzələsi zamanı
dağılmışdır. [256]
1833-cü ildə fransız geoloqu və arxeoloqu, naturaçı Fredrik Dyubua de Monpere
Qafqaza və Krıma etdiyi səyahətinin nəticəsi olaraq 1839-1843-cü illərdə Parisdə
çap etdirdiyi “Qafqaz ətrafına səyahət” 6 cildlik əsərində İrəvan qalasını və
Göy məscidi ətraflı təsvir etmişdir. Onun Sərdar məscidinin əsas girişi tərəfdən
çəkdiyi rəsm və Göy məscidin rəsmi hər iki məscidin möhtəşəmliyini və memarlıq
nöqteyi-nəzərindən mükəmməl sənət əsəri olduqlarını əyani nümayiş etdirir. Həmin
rəsmlər müəllifin adıçəkilən əsərinə əlavə olaraq 1840-cı ildə çap edilən
atlasın üçüncü hissəsində yer almışdır. Qravüraçı Erkül Nikole Dyubua de
Monperenin çəkdiyi rəsmlərin qravüralarını hazırlamışdır. [257]
Sərdar məscidi
Ayrı-ayrı dövrlərdə səyyahların
əsərlərində, tədqiqatçıların araşdırmalarında İrəvan qalasındakı Sərdar
sarayının yaxınlığında yerləşən “Sərdar”, “Abbas Mirzə”, “Şah Abbas” kimi
məscidlərinin adları çəkilir. Təhlillər göstərir ki, ayrı-ayrı adlar altında
təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində söhbət son dövr tədqiqat əsərlərində və
rəsmi sənədlərdə adı Sərdar məscidi kimi qeyd olunan dövrün nadir memarlıq
abidəsindən gedir. Yəni, bir məscid müxtəlif dövrlərdə müxtəlif cür
adlandırılmışdır. İrəvan qalasının çar Rusiyası işğalı dövrünə aid bəzi
sənədlərdə bu məscidin adı Abbas Mirzə məscidi kimi hallandırılır. Görünür,
həmin məscid XIX əsrin əvvəlində vəliəhd Abbas Mirzə 
tərəfindən yenidən qurulduğu üçün məhz onun adı ilə
adlandırılmışdır. Alman tədqiqatçısı Avqust Haksthauzen 1843-cü ilin avqust
ayında İrəvan şəhərində olmuş və Qalada olan iki məsciddən birinin (yəni
Rəcəb paşa məscidinin) rus-yunan kilsəsinə, digərinin – Sərdar
məscidinin isə silah anbarına çevrildiyini qeyd etmişdir.
[258]
Tanınmış rus arxeoloqu qrafinya Praskofya Uvarova 1880-ci ildə İrəvan şəhərində
olmuş, əsrlər boyu yaradılan tarixi-memarlıq abidələrinin dağıdılmasını ürək
ağrısı ilə təsvir etmişdir. Erməni müəllifi Yervand Şahəzizin 1931-ci ildə
İrəvanda çap edilən “Qədim İrəvan” əsərində P.Uvarovadan sitat gətirərək, onun
Xan sarayının yaxınlığında yerləşən Sərdar məscidini Vereşşaginin fırçasından
çıxan tabloya bənzətdiyini yazır. P.Uvarovaya istinadən Y.Şahəziz yazır ki,
Sərdar məscidinin əsas günbəzi, xarici divarları, sütunları, iç divarları,
çoxsaylı digər günbəzləri rəngli kaşılarla və gözəl təsvirlərlə bəzədilmişdir.
P.Uvarova Sərdar məscidinin tünd mavi rəngli günbəzinin açıq səma ilə bütöv bir
ahəng təşkil etdiyini, onun portalındakı tünd mavi lövhə üzərində ərəb əlifbası
ilə ağ rənglə mətn həkk olunduğunu, divar sütunları üzərində ucalan
minarələrinin üzərinin kvadrat şəkilli tünd mavi və açıq mavi kaşılarla
bəzədildiyini qeyd etmişdir.
Daha sonra P.Uvarovanın dili ilə Y.Şahəziz yazır ki, Sərdar məscidinin önündə
Şərq ənənəsinə uyğun, hər iki tərəfində hücrələrinin izləri hələ də qalan geniş
həyətdə daha bir kiçik yay məscidi yerləşir. Hansı ki, adətən bu tip yay
məscidləri Şərqdə əsas tikilinin qarşısında, üzü şimala doğru tikilir. Bundan
əlavə, P.Uvarova həmin həyətin ortasında müsəlmanların yuyunması üçün tikilən
hovuzdan 1870-ci ilədək istifadə edildiyini qeyd
etmişdir [259]
İmperator Arxeoloji Komissiyasının qərarına əsasən
1911-ci ildə professor Nikolay Marr İrəvan xan sarayına baxış keçirmiş və saray
kompleksinə daxil olan Abbas Mirzə məscidinin də vəziyyətini təsvir etmişdir.
N.Marr İmperator Arxeoloji Komissiyasının 17 may 1912-ci il tarixli iclasında
etdiyi məruzəsində yazırdı: “Məscid indi də yaxşı vəziyyətdədir, lakin onun
qorunması üçün heç bir tədbir görülmür və hər şey Sərdar sarayının vəziyyətinə
düşməsinə xidmət edir. Bununla belə, o, yerli müsəlman mədəniyyətinin qiymətli
irsidir: günbəzin içərisində çevrəsi boyunca ərəb hərfləri ilə kitabə mövcuddur;
mehrab üzərindəki naxışlar xalçaya bənzəyir və yüksək dərəcədə üslubludur.
Günbəzi çat vermişdir və onu çoxdan təmir etmək
olardı.” [260]
Lakin İrəvanda azərbaycanlılara məxsus digər maddi-mədəniyyət abidələri kimi,
Abbas Mirzə məscidi də erməni vandalları tərəfindən tədricən hissə-hissə
dağıdılmışdır.
Azərbaycan arxeoloqu və epiqrafçısı İsa Əzimbəyov 1928-ci ildə İrəvanda
ekspedisiyada olmuşdur. Ekspedisiyanın nəticələrinə dair İ.Əzimbəyovun yazdığı
“Tiflisin, İrəvanın və Naxçıvan SSR-in 
müsəlman
kitabələri” adlı məqaləsində göstərilir ki, Qalanın içərisində, Sərdar sarayının
yaxınlığında yerləşən şah Abbasın adına inşa edilən məscid (yəni Sərdar
məscidi-N.M.) yarıuçuq vəziyyətdədir və onun həyətində bir neçə erməni
qaçqın ailəsi məskunlaşmışdır. O, həmin məscidin böyük həyətinin olduğunu,
həyətin ortasında hovuz inşa edildiyini yazır. İ.Əzimbəyov məsciddə ibadət
edilmədiyini qeyd edir. O, məscidin divarındakı kitabədə fars dilində yazılmış
aşağıdakı iki misrasını oxuduğunu qeyd edir:
Zamane şah Abbas cənnətməkan,
Əz u kəşt abad mülke – cahan.
İ.Əzimbəyov həmin məqaləsində daha sonra yazır ki, həmin vaxt Məşədi Cabbar adlı
şəxs ona yaxınlıqda Şah Abbas məscidindən daha qədim bir məscidin olduğunu və
onun şah Xudabəndə (Səfəvi hökmdarı Məhəmməd şah Xudabəndə
(1532-1595)) tərəfindən inşa edildiyini söyləmişdir. Müəllif evlərin
arasında aşkar edilən həmin köhnə, bərbad vəziyyətdə olan məscidin divarlarının
uzunluğunun 9 m, eninin 6 m olduğunu, alçaq mehrablı, qırmızı kərpicdən inşa
edildiyini qeyd edir İ.Əzimbəyov çıxış qapısının üzərindəki kitabədə əbcəd
hesabı ilə
Sənge tarixe çu məqsud şod əz dur zəman,
Kordən xədid be tarixe qədim Əhməd xan
yazıldığını və onun 1098-ci il hicri tarixində
– yəni miladi tarixi ilə 1685-ci ildə inşa edildiyinin göstərildiyini
yazır. [261]
P.Uvarova ilə İ.Əzimbəyovun təsvirlərindən aydın olur ki, söhbət eyni bir
məsciddən – yəni Sərdar məscidindən və onun yaxınlığındakı kiçik məsciddən
gedir.
1864-cü ildə İrəvan qalasından rus qoşunlarının hərbi-istehkam məqsədilə
istifadəsinə son qoyulduqdan sonra qaladakı tarixi-memarlıq abidələri, o
cümlədən Sərdar, yaxud Abbas Mirzə məscidi ciddi dağıntılara məruz qalmışdır. XX
əsrin əvvəllərində Sərdar məscidində Türkiyədən gələn erməni qaçqınları
məskunlaşdırılmışdı. Sovet Ermənistanı dövründə isə Sərdar məscidi hissə-hissə
sökülərək onun yerində yaşayış evləri tikimişdir.
Rəcəb paşa məscidi
1724-cü ildə Osmanlı qoşunları
yenidən İrəvanı ələ keçirdikdən sonra türk sərkərdəsi Rəcəb paşa şəhərin
inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdi. Onun tapşırığı ilə 1725-ci
ildə Qalanın içərisində yeni bir məscid inşa edilmişdi ki, həmin məscid onu inşa
etdirənin şərəfinə Rəcəb paşa məscidi adlandırılırdı. Bu məscid düzgün
paralelepiped formasında və sferik günbəzli idi, həmçinin Şərq üslubunda həndəsi
ornamentlərlə 
bəzədilmişdi. İrəvan qalasının 1827-cil oktyabrın
1-də rus qoşunları tərəfindən işğalından bir gün sonra Rəcəb Paşa məscidinin
günbəzindəki ay-ulduzu çıxarıb, yerində xaç və kilsə zəngi asaraq onu rus
pravoslav kilsəsinə çevirmişdilər. Daha sonra onun xarici quruluşunda da
dəyişiklik edilmiş, fasadına silindrik sütunlar əlavə edilmiş, damına örtük
vurulmuş, xristian məbədi formasına salınmışdı. Rəssam Frans Rubonun İrəvan
qalasının alınmasına həsr etdiyi rəsmdə öndə Rəcəb paşa məscidi və onun
minarəsi, arxa planda isə Xan sarayının yaxınlığında Sərdar məscidinin təsviri
verilmişdir. 1930-cu illərdə aparılan “Allahsızlar” kampaniyası çərçivəsində Rus
pravoslav kilsəsi də yer üzündən silinmişdir.
İrəvan şəhərinin Rusiya işğalından sonra kameral siyahıyaalma keçirən rus
tarixçi-statistiki İvan Şopenin verdiyi məlumata görə, şəhərdə 8 məscid mövcud
olmuşdur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, onlardan 2-si Qalada, 6-sı isə
şəhərdə yerləşmişdir. Şopen qaladakı məscidlərdən birinin silah anbarına,
digərinin isə mağazaya çevrildiolmaqyini yazır. Sərdar məscidinin silah anbarına
çevrildiyini yuxarıda qeyd etmişdik. Mağazaya çevrilən ikinci məscid isə
görünür, Sərdar məscidinin yaxınlığında yerləşən yay məscidi olmuşdur. İ.Şopen
qalan 6 məscidin adlarını belə sadalayır: Zal xan, Novruzəli bəy, Sərtib xan,
Hüseynəli xan, Hacı İmamverdi və Hacı Cəfər bəy
məscidləri.Bunlardan əlavə, İ.Şopen şəhərdə yarıdağılmış
vəziyyətdə bir neçə məscidin də olduğunu bildirir. [262]
1906-1911-ci illərdə İrəvan şəhərinin texniki B.Mehrabov şəhərin planını və
orada olan memarlıq abidələrinin siyahısını tərtib etmişdir. Mehrabov şəhərdə 8
məscid qeydə almışdır. Həmin məscidlər belə adlanırdı: Təpəbaşı, Şəhər
(Zal xan), Sərtib xan, Göy məscid (Hüseynəli xan), Hacı Novruzəli bəy, Qala
məscidi (Sərdar, yaxud Abbas Mirzə), Dəmirbulaq və Hacı Cəfər bəy
məscidi. [263]
Erməni tədqiqatçısı M.Qasparyan göstərir ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin
əvvəllərində İrəvan şəhərində mövcud olmuş məscidlərdən Göy məscid, Hacı Hüseyn
və Şəhər (Zal xan) məscidləri Könhə şəhər (Şəhri) massivində, Təpəbaşı məscidi
eyniadlı massivdə, Hacı Novruzəli bəy, Hacı Cəfər bəy və Dəmirbulaq məscidləri
isə Dəmirbulaq massivində yerləşmişdir.[ 264]
1918-1920-ci illərdə tarixi Azərbaycan ərazisində qurulan erməni daşnak hökuməti
zamanı və Sovet Ermənistanının ilk illərində Sərdar, Təpəbaşı, Sərtib xan, Hacı
Novruzəli bəy məscidlərində Türkiyədən qaçıb gələn erməni qaçqınları
məskunlaşdırılmışdılar.
1924-cü ildə İrəvan şəhərinin baş planı təsdiq edilməsindən sonra ilk növbədə
şəhərin mərkəzində yerləşən azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq
abidələrinin, o cümlədən məscidlərin sökülməsinə və onların yerində yaşayış
kvartallarının, meydanların və parkların salınmasına başlanıldı.
Göy məscid
İsa Əzimbəyov yuxarıda adı çəkilən
məqaləsində Göy məsciddə gördüklərini ətraflı təsvir etmişdir. O, məscidin iki
ayrı korpusdan – qış və yay korpuslarından ibarət olduğunu, qış korpusunun
kompleksin cənubunda, yay korpusunun isə şimalda inşa edildiyini, onların isə
mədrəsə ilə əhatə olunduğunu yazır. İ.Əzimbəyov məscidin çox böyük həyətinin
olduğunu, orada çinar və qovaq ağaclarının ucaldığını yazır.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan 1949-cu ilə aid bir arxiv
sənədində Ermənistan SSR ərazisində qeydə alınan azərbaycanlılara aid 15
memarlıq abidəsi haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Həmin 
siyahıda
nə zaman inşa edildiyi, nə məqsədlə istifadə edildiyi göstərilməklə, İrəvan
şəhərində 4 məscidin mövcudluğu qeyd edilmişdir. Həmin sənəddə Zal xan
məscidinin 1649-1685-ci illərdə, Göy məscidin 1776-cı ildə, Sərdar məscidinin
1807-1817-ci illərdə, Hacı Cəfər bəy məscidinin isə XVIII əsrdə inşa edildiyi
göstərilmişdir. [265]
İrəvan şəhərini təsvir edən bütün səyyahların və tədqiqatçıların əsərlərində həm
ölçülərinin miqyasına, həm də gözəlliyinə görə şəhərin ən möhtəşəm memarlıq
abidəsi kimi Göy məscidin adı birinci çəkilir. Şərq memarlığının nadir
nümunələrindən hesab edilən Göy məscidin inşasına 1760-cı ildə başlanılmış,
Hüseynəli xanın hakimiyyəti dövründə 1765-ci ildə başa çatdırılmışdı. .
İrəvandakı mərkəzi örtülü bazarla üzbəüz yerləşən həmin məscid öz kompozisiyası
və əsas ibadətxanasının formasına görə 1616-cı ildə Şah Abbas dövründə Gəncədə
inşa edilən Cümə məscidinə bənzəyirdi. Onun ölçüləri 97,2 x 66 m idi. Məscidin
adı onun günbəzinin göy rəngli kaşı ilə üzlənməsi ilə bağlı idi. Məscidin
həyətində fontanlı daş hovuz tikilmiş, ətrafına sıx kölgəli ağaclar əkilmişdi.
[266]
Təkcə Göy məsciddə deyil, İrəvandakı bütün məscidlərdə ibadət üçün ayrıca qadın
və kişi zalları olmuşdur ki, onlar da bir-biri ilə ya dəhliz, ya da pərdə ilə
ayrılırdı. İbadət zallarının tavanı və divarları adətən gül rəsmləri ilə
bəzədilirdi. Məscidlərin divarlardan və sütunlardan kişmir parçadan güllər
düzəldilib asılırdı.
Erməni
tarixçisi Tadevos Hakopyan “İrəvanın tarixi (1500-1800)” əsərində Eçmiədzin
kilsəsinin yepiskopu Hovhanes Şahxatunyansa istinadən yazır: “Məscidin
minarəsinin və günbəzinin bir hissəsi mavi saxsılarla üzlənmişdir. Əsas
tikililər məscidin ərazisinin cənub və şimal tərəflərində idi. Yan tərəflərdə
isə yardımçı tikililər və hücrələr yerləşirdi. Məscidin həyətində ətrafına sal
daşlar döşənmiş və ağaclar əkilmiş bir balaca hovuz inşa edilmişdi. Məscidin üç
qapısı olmuşdur. İki kiçik qapı şimal və şərq istiqamətinə, böyük giriş qapısı
isə cənuba baxırdı. Məscid binası cənub səmtində yerləşirdi. Bina bir-biri ilə
bağlı üç zaldan ibarət idi. Məscidin günbəzi digər iki kiçik zaldan hündür olan
böyük zalın üzərində idi. Sadə görkəmli zalların yalnız həyətə baxan pəncərələri
şəbəkə üslubunda işlənilmiş və rəngli şüşələrlə bəzədilmişdi. Həyətin şimal
hissəsində kiçik bir ibadətxana da var idi. Məscidin minarəsi çox gözəl idi və
İrəvanın tikililəri arasında ən hündür olduğundan şəhərin hər yerindən
görünürdü. 
Azançı
onun başına çıxaraq hər gün müsəlmanları ibadətə çağırırdı. Məscidin cənub
portalının üzərindəki kitabədə Hüseynəli xanın adı və tikilmə tarixi həkk
olunmuşdu. [267]
1893-1894-cü illərdə və 1898-ci ildə İrəvanda səfərdə olmuş məşhur Britaniya
səyyahı və coğrafiyaşünası Henri Linç səfərləri haqqında 1901-ci ildə Londonda
çap etdirdiyi kitabında şəhərin tatar (azərbaycanlı) məhəlləsindəki Göy caminin,
Hacı Nəsrullah (bu məscidin adı digər mənbələrdə Hacı Novruzəli bəy məscidi
kimi çəkilir) bəy məscidinin və Şəhər camisinin adlarını çəkir. Göy
məscid haqqında ətraflı məlumat verən Linç, onun minarələrinin, həyətindəki
hovuzun və fasadının foto şəkillərini kitaba daxil
etmişdir. [268]
Erməni
müəlliflərinin verdikləri məlumata görə, XX əsrin 30-cu illərində İrəvandakı
bütün məscidlərin sökülməsi qərara alınsa da, məşhur erməni şairi Yeğişe
Çarensin ciddi səyləri nəticəsində onun “Mavi brilliant” adlandırdığı Göy məscid
muzeyə çevrilməklə yer üzündən silinməkdən xilas olunmuşdu. 1936-cı ildən Göy
məscidin binasında İrəvan səhər tarix muzeyi yerləşdirilmişdi. İkinci Dünya
müharibəsi başladıqdan sonra Göy məsciddən bir müddət eyni zamanda hərbi sursat
anbarı kimi istifadə edilmişdi. 
Müharibədən sonra Göy məsciddə həmçinin Təbiət muzeyi
və 1952-ci ildən etibarən isə məscidin kiçik ibadət zalında astronomiya
həvəskarları üçün Planetariya fəaliyyət göstərmişdir. 1991-ci ildə Ermənistan
müstəqilliyini əldə etdikdən və müsəlman ölkələri ilə diplomatik münasibətlər
qurulduqdan sonra Göy məscidin yenidən məscid kimi fəaliyyət göstərməsi
zəruriyyəti meydana çıxmışdı. Əvvəlcə 1991-ci ildə Təbiət muzeyi, 1994-cü ildə
isə Tarix muzeyi 
məscid
kompleksindən çıxarıldı. 1995-ci ildə İranla Ermənistan arasında imzalanan
müqaviləyə əsasən İran hökuməti Göy məscidin yenidən qurulması xərclərini öz
üzərinə götürdü. Rekonstruksiya işləri İranın “Bünyad-e Müstəzəfan və Canbazan”
(Müharibə veteranları və şəhidlər”) xeyriyyə fonduna həvalə edildi. Məsciddə
tamamlama işləri 2006-cı ildə başa çatdırılmışdır. Rekonstruksiya işləri məscid
kompleksinin yalnız cənub-qərb və şimal hissəsində aparılmışdır. Göy məscidin 24
metrlik minarəsi, 28 köşkü (hücrə), kitabxanası, böyük zalı, günbəzi və həyəti
rekonstruksiya edilmişdir. Hazırda Ermənistan rəsmiləri Göy məscidi xaricdən
gələn qonaqlara “Fars məscidi” kimi təqdim edirlər.
Zal xan məscidi
İrəvanın Qala ilə Təpəbaşı
massivləri arasında yerləşən Köhnə şəhər adlanan hissəsindəki məscidlərdən biri
Şəhər və yaxud Zal xan məscidi adlanırdı. Şəhər məscidi həcmcə Göy məsciddən
nisbətən kiçik olsa da, çox gözəl olmuşdur. H.Linçin verdiyi məlumata görə,
Şəhər camisinin üzərində ərəb əlifbası ilə türk dilində məscidin hicri tarixi
ilə 1098-ci ildə tikildiyi – yəni miladi təqvimi ilə 1687-ci ildə inşa edildiyi
yazılmışdır. Belə anlaşılır ki, Şəhər məscidi 1679-cu il zəlzələsindən sonra
inşa edilmişdir. Həmin dövrdə İrəvan bəylərbəyliyinin hakimi olan Zal xan
şəhərdəki tikililərin bərpası üçün xeyli əmək 
sərf
etmişdi. Onun dövründə inşa edilən məscidlərdən birini əhali Zal xan məscidi,
yaxud isə Şəhər məscidi adlandırmışdır. Xarici görünüşünə görə Göy məscidə
bənzəyən Zal xan məscidinin də dincəlmək üçün həyəti, sərin bağçası olmuşdur.
Tədqiqatçıların verdikləri məlumata görə, Zal xan, yaxud Şəhər məscidi İrəvan
şəhərinin mərkəzindəki hazırda Respublika meydanı adlanan ərazidə olmuşdur.
1928-ci ildə Şəhər məscidinin böyük zalı sökülərək onun yerində “Yerevan” hoteli
inşa edilmişdir. 1999-cu ildə rekonstruksiya edildikdən sonra həmin hotel
hazırda “Golden Tulip Hotel Yerevan” adlanır.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan 1949-cu ilə aid bir arxiv
sənədində Zal xan məscidinin sərgi zalı kimi istifadə edildiyi
göstərilmişdir.
İkimərtəbəli binası və çoxlu hücrələri olan Zal xan məscidinin mədrəsəsinin
təyinatı İkinci Dünya müharibəsindən sonra dəyişdirilmişdir. Hazırda həmin
binada Rəssamlar evinin sərgi salonu yerləşir. [269]
Təpəbaşı məscidi
Təpəbaşı
yaşayış massivində yerləşən məscidinin minarəsi 1960-cı illərdə uçmuşdur.
Divarlarının qalınlığı 1,5 metr olan məscidin içərisindəki imamın otağında
hazırda bir erməni ailəsi yaşayır. Məscidin ətrafında bir çayxana da var idi ki,
müsəlmanlar yığışıb çay içərdilər. İndi həmin çayxana da yoxdur. Məscidin
həyətində və ətrafında ermənilər gecəqondular inşa etmişlər. Bəzi məlumatlara
görə, həmin məscidi İrəvan şəhər idarəsinin (upravasının) üzvü, xan nəslindən
olan Abbasqulu xan İrəvanski tikdirmişdir. Onun evi də həmin məhəllədə olmuşdur.
Hazırda dağıdılmış vəziyyətdə olan Abbasqulu xanın evini hələ də ermənilər
“Xanın evi” adlandırırlar.
Dəmirbulaq məscidi
Vaxtilə sırf azərbaycanlıların
yaşadığı Dəmirbulaq massivində XX əsrin əvvəlində üç məscid qeydə alınmışdır.
Həmin məscidlər bunlardır: Hacı Novruzəli bəy, Hacı Cəfər bəy və 
Dəmirbulaq məscidi. Dəmirbulaq məscidi Gedər çayının
üzərindəki körpünün yaxınlığında yerləşdiyi üçün onu Körpüqulağı məscidi də
adlandırmışlar. Bunlardan ikisi – Hacı Novruzəli bəy və Körpüqulağı məscidləri
1930-cu illərdə İrəvan şəhərinin baş planının qurbanı olmuşlar. İrəvan şəhərində
1988-ci ilədək fəaliyyət göstərən yeganə məscid Hacı Cəfər bəyin tikdirdiyi
Çətirli məscid və yaxud yerləşdiyi ərazinin adına uyğun olaraq adlandırılan
Dəmirbulaq məscidi olmuşdur. Üzərindəki kitabədə məscidin hicri təqvimi ilə
1327-ci ildə – yəni miladi təqvimi ilə 1909-cu ildə inşa edildiyi
göstərilmişdi. Məscidin minarəsi yox idi. Əvəzində məscid binasının damında açıq
havada 1,5-2 metr hündürlüyündə kvadrat şəkilli meydança inşa edilmiş, onun
üzərində dəmir barmaqlıqlarla əhatələnmiş məhəccər quraşdırılmışdı. Dörd yanı
açıq olan məhəccərin üstü dəmir təbəqə ilə örtüldüyündən bu məscid Çətirli
məscid adlanırdı. Arxitektura baxımından belə məscidlər adətən “Güldəstə”
məscidləri tipinə aid edilir. Sonralar yerləşdiyi məkanın adına uyğun olaraq,
həmin məscid rəsmi sənədlərdə Dəmirbulaq məscidi adlandırılmışdır. Ermənistan
SSR Nazirlər Sovetinin yanında Erməni Kilsələri Şurasının 17 avqust 1981-ci ildə
verdiyi arayışda 
Babayev
Əkbər Cəfər oğlunun Dəmirbulaq məscidinin icraiyyə orqanının sədri olduğu
göstərilmişdir. Həmin orqanın 2 iyun 1985-ci ildə verdiyi digər arayışda
Myasnikyan rayonu, Nərimanov küçəsi-145 (hazırda Vardanans küçəsi) ünvanında
yerləşən Dəmirbulaq məscidi üçün siqnalizasiya quraşdırılması məsələsi
qaldırılmışdır.
1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağda erməni separatizminin baş
qaldırmasından sonra İrəvanda fasiləsiz mitinqlər keçirilirdi. Fevralın 23-də
erməni quldurları İrəvan şəhərindəki Dəmirbulaq məscidini və M.F.Axundov adına
9 №-li azərbaycanlı orta məktəbin binasını yandırmışdılar. Lakin sonradan xarici
jurnalistlərə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı xoşməramlı münasibət
göstərdiklərini nümayiş etdirmək məqsədilə Dəmirbulaq məscidinin yanmış
divarlarını rəngləmişdilər ki, yanğının izləri ört-basdır edilmiş olsun.
ABŞ tədqiqatçısı Robert Kullen İrəvana etdiyi səfər haqqında “The New Yorker”
qəzetində 15 aprel 1991-ci il tarixli yazısında şəhərdəki azərbaycanlılara
məxsus olmuş yeganə fəaliyyət göstərən məsciddən – Dəmirbulaq məscidindən bəhs
etmişdir. R. Kullen yazır ki, bir gecə İrəvanda dostu onu apararaq Qnuni
küçəsindəki 22 №-li evin arxasında bir qalaq zibilliyi göstərmişdir. Dostu
pıçıltı ilə R. Kullenə söyləmişdi ki, hələ Ermənistanda azərbaycanlılar yaşadığı
zaman həmin yerdə onlara məxsus sadə məscid olmuşdur. R. Kullen yazır ki,
İrəvanda qırğınlar və azərbaycanlıların şəhərdən qovulması zamanı qonşuluqda
yaşayan ermənilər məscidi linglə uçurmuş, sonra isə buldozerlə yerlə bir
etdiklərini dostu ona söyləmişdi. [270]
Britaniyalı tədqiqatçı Tomas de Vaal 2000-ci ildə İrəvanda səfərdə olarkən
Robert Kullenin təsvir etdiyi yerə getmişdir. Tomas de Vaal yazır: “İrəvan
sirlərlə dolu şəhərdir. Mənə elə gəlir ki onlardan biri mərkəzi meydanın
yaxınlığında Vardanans küçəsindəki 22 №-li çoxmərtəbəli yaşayış evinin arxasinda
yerləşir. Dar daş pilləkənlər məni ətrafı paslanmış qarajlar, kərpic və qum
qalaqlarından ibarət boş bir məkana gətirib çıxartdi. Mən demək olar ki, əmin
idim ki, məhz bu məkanda nə vaxtsa İrəvan azərbaycanlılarının istifadə etdiyi
məscid dayanmışdı. Lakin həmin məscidin bəxti gətirmədi: onu “fars” məscidi
hesab etməyərək (müəllif burada “fars məscidi” adı altında “bərpa edilən”
Göy məscidi nəzərdə tutur – N.M.) uçurmuşdular.
Bu məkan
çox acınacaqlı və baxımsız bir yer təəssürat yaratdığı üçün məndə şübhə oyatdı:
bəlkə mən ünvani səhv salmışam. Pilləkənin aşağısında güllü paltarda
açılıb-qatlanan stulda bir qarı oturmuşdu. “Burada nə vaxtsa məscid olmuşdu?” –
yuxardakı meydançanı göstərərək, mən ondan soruşdum.
- Hə, olub, – o, cavab verdi.
- Bəs onunla nə baş verdi?
- Biz ona axırıncı günə qədər əl vurmadıq, o vaxta qədər ki, onlar Bakıdakı
erməni kilsəsini dağıtmamışdılar.
Mənə elə gəlir ki, o, 1990-cı ilin əvvəlindəki hadisələri nəzərdə tuturdu.
- Bəs siz onu niyə dağıtdınız?
- Onu niyə saxlamalıydıq ki?- o, çiyinlərini oynatdı. – Biz xristianıq, onlar
müsəlman. Azərbaycanla problemlər başlayan kimi, bizim ermənilər gəlib onu 3
günə dağıtdılar. Onlar xüsusi texnika gətirdilər, adını da bilmirəm hansı ki,
bax belə edir – və o, ovucunu yelləyərək buldozerin hərəkətlərinə
oxşadırdı…
Mən ehtiyatla bildirdim ki, tikililərdən insanların əməllərinə görə qisas
alınmamalıdır.
- Doğrudur, divarları günahlandırmaq olmaz – deyə, qadın mənimlə razılaşdı.
Ancaq onlar (yəni erməni vandalları-N.M.) hər şeyə qarşı müharibə
aparırlar…”. [271]
Görünür,
ermənilər İrəvandakı ibadətə açıq olan yeganə azərbaycanlı məscidini sökmək üçün
mitinqlərin birində şayiə yaymışlar ki, guya azərbaycanlılar Bakıda erməni
kilsəsini sökmüşlər. Bakıda söküldüyü söylənilən erməni kilsəsinin əvəzini
çıxmaq üçün mitinq iştirakçılarını qızışdıraraq Dəmirbulaq məscidini sökməyə
göndərmişlər. Üç gün ərzində erməni vandalları Allahın ibadət yerini yerlı
yeksan etmişdilər.
Bakıdakı erməni kilsəsinin sökülməsi xəbəri məqsədli şəkildə yayılmışdı ki,
Ermənistan ərazisində qalan azərbaycanlılara məxsus mədəni irsin yer üzündən
silinməsinə ermənisayağı bəraət qazandırılsın. Ermənistanın Azərbaycana hərbi
təcavüzündən keçən 20 ildən artıq müddətdə nəinki Bakıda mövcud olan yeganə
erməni kilsəsi dağıdılmış, tarixi-memarlıq abidəsi kimi dövlət tərəfindən
mühafizə edilir.
İrəvan şəhərini 1988-ci ildə tərk edən sakinlərin ifadələrinə görə, hazırda
Nar-Dos küçəsindəki fransız məktəbinin yaxınlığında köklü irəvanlıların “Həzrət
Abbas ocağı” adlandırdıqları pir mövcud olmuşdur. Çəpərə alınmış həmin ocağın
içində qara daş var idi. Nəinki azərbaycanlılar, hətta işi müşkülə düşən
ermənilər belə, həmin ocağa gələr, niyyət tutar, nəzir-niyazlarını ocağın içinə
qoyub gedərdilər. Nar-Dos məktəbi inşa edilərkən şəhər rəhbərliyi həmin ocağı
sökmək qərarına gəlir. Ekskavatorla söküntü aparan sürücünün başına qəfildən daş
düşüb ölməsindən sonra sökmə işləri 
dayandırılmış və onun ətrafına sonradan çəpər
çəkilmişdi. Həmin ocaqdan da indi əsər-əlamət yoxdur.
İrəvan şəhərində azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq abidələrindən biri də
əvvəllər Əzizbəyov meydanı, hazırda Saxarov meydanı adlandırılan meydanın
arxasındakı Tumanyan küçəsində yerləşən mədrəsədir. Görünür, vaxtilə həmin yerdə
mövcud olmuş məscid sökülsə də, onun mədrəsəsindən bu gün də yaşayış evi kimi
istifadə edilir. Lakin nədənsə, həmin mədrəsə İrəvan şəhərinin tarixi-memarlıq
abidələrinin siyahısına daxil edilməmişdir.
Ermənilərin İrəvan şəhərindəki azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq
abidələrinə düşmən münasibət göstərməsini 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağda erməni
separatizminin baş qaldırmasından sonra, həmin ilin sentyabrın 29-da İrəvana
səfər edən Rusiya hüquq müdafiəçiləri Viktor Sokiro və Lidiya Tkaçenko öz
hesabatlarında əraflı bəhs etmişlər. V.Sokiro Göy məscidin mədrəsəsində
fəaliyyət göstərən İrəvan tarix muzeyində onun əməkdaşı Qarik adlı şəxslə
rastlaşır. Müəllif həmin görüşü belə təsvir edir: “Mənim üçün bu görüş ona görə
yaddaqalan olmuşdu ki, mən görüş zamanı ermənilərin nəinki azərbaycanlılara,
hətta müsəlmanlara, həm də onların abidələrinə olan açıq dözümsüzlüyünü aşkar
etdim. Mədrəsə və məscid çox gözəl idi. Əvvəlcə yoldan keçən birisi
“müsəlmanlara” məxsus abidələrin şəklini çəkdiyim üçün tənbeh etdi. Sonra isə
Qarikin “Bütün bu məscidləri sökmək olardı, heyf ki, indi olmaz, qalmaqala səbəb
olar” sözləri məni “mat qoydu”. Biz nə qədər çalışsaq da izah edək ki, bu, bəlkə
də İrəvan xanlığından qalan misilsiz yadigarın bir parçasıdır, Qarikin heç
eyninə də deyildi… Bax, bunları görərək biz “mədəni
soyqırımin” təhlükəsini hiss etdik. Gürcülərdə müsəlman abidələrinə
belə bir dözümsüzlüyü biz görmədik, heç azərbaycanlıların da kilsələrə qarşı
nifrətləri yoxdur…” [272])
Doğrudan da, təkcə İrəvan şəhərində deyil, bütövlükdə Ermənistan adlanan və
özünü dünyanın sivil ölkəsi kimi beynəlxalq aləmə təqdim etməyə çalışan bir
dövlətin ərazisində azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq abidələrinə, onların
maddi irsinə qarşı sözün həqiqi mənasında mədəni soyqırım həyata
keçirilmişdir.
2003-cü il oktyabrın 6-da Ermənistan Respublikasının xarici işlər naziri Vardan
Oskanyan İrəvanda keçirdiyi mətbuat konfransında tarixi saxtalaşdıraraq
bildirmişdi ki, İrəvanda heç vaxt 6 məscid olmamışdır, guya cəmisi üç məscid
olmuşdur ki, onlardan biri 1930-cu illərdə sökülmüş, digəri tramvay parkına
çevrilmiş, Göy məscid isə erməni ziyalılarının səyləri sayəsində sökülməkdən
qurtulmuşdu, çünki onu da bolşeviklər soküləsi tikililərin planına daxil
etmişdilər. V.Oskanyanın həmin mətbuat konfransında söylədiyi yeganə həqiqət
ondan ibarət olmuşdu ki, o, Göy məscidin İrəvan şəhərində ən qədim tikili
olduğunu etiraf etmişdi. Doğrudan da, İrəvan şəhərində ermənilərə məxsus
tikililər, o cümlədən də bir-birinin ardınca inşa edilən erməni kilsələri yalnız
İrəvan şəhərinin XIX əsrin əvvəlində rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra
meydana çıxmışdır.
1902-ci ildə İrəvan quberniyasının statistika komitəsinin İrəvandakı “Edelson”
mətbəəsində “İrəvan quberniyasının 1902-ci il üçün yaddaş kitabçası” çap
edilmişdir. Həmin kitabında göstərilir ki, İrəvan quberniyasında 310 məscid
mövcuddur ki, onlardan 7-si İrəvan şəhərindədir. [273]
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İrəvan şəhərinin texniki B.Mehrabovun XX əsrin
əvvəlində tərtib etdiyi İrəvan şəhərinin tarixi-memarlıq abidlərinin siyahısında
8 məscidin adı çəkilir. 1909-cu ildə Hacı Müzəffər ağanın Dəmirbulaqda
tikdirdiyi məscidi və İrəvan qadınlar klubunun yaxınlığında yerləşən Əsəd ağanın
tikdirdiyi məscidi də nəzərə alsaq, deməli, 1918-ci ildə İrəvan quberniyası
ərazisində erməni dövləti qurulanadək İrəvan şəhərində azı 10 məscid mövcud
olmuşdur. Bütün bu faktlar Ermənistan xarici siyasət idarəsinin başçısının öz
hökuməti adından nə qədər yalan məlumat verdiyini göstərir.
Ermənistan hökuməti 2007-ci ildə ölkə ərazisində dini və milli azlıqlara məxsus
olan və Ermənistan hökuməti tərəfindən qorunan məbədlərin və tarixi abidələrin
siyahısını Avropa Şurasına təqdim etmişdir. Həmin siyahıya Mesrop Maştos
küçəsi-12 ünvanında yerləşən Göy məscidin və Xorhrdarani küçəsi-40 ünvanında
yerləşən məscidlərin adları daxil edilmişdir. Qeyd edilən siyahıda Göy məscid
İran məscidi kimi təqdim edilmiş, Abbas Mirzə məscidinin isə qəfəsinin
(skeletinin) qorunduğu qeyd edilmişdir. Halbuki, təqdim etdiyimiz şəkildən də
göründüyü kimi, hazırda Sərdar məscid-kompleksindən yalnız onun bir divarının
2-3 metr enində, 3-4 metr hündürlüyündə kiçik bir parçası qalmışdır. Həmin
ərazidə “Qlendale Hills” tikinti şirkəti 14 mərtəbəli 18 bloklu yaşayış
kompleksi inşa etmişdir. [274]
XIX əsr Avropa və rus səyyahlarının və tədqiqatçılarının möhtəşəm və nadir
memarlıq nümunəsi adlandırdıqları İrəvan qalasındakı Sərdar məscid-kompleksindən
bir ovuc xarabalığın qalması “mədəni” ermənilərin həmin ərazinin əzəli sakinləri
olan azərbaycanlıların mədəni irsinə olan düşmən münasibətinin əyani təzahürü,
erməni vandalizminin bariz nümunəsidir.
Nəinki İrəvan şəhərində, ümumiyyətlə indiki Ermənistan ərazisində
azərbaycanlılara məxsus məscidlərin və digər dini ibadət yerlərinin yer üzündən
silinməsinə görə Ermənistan dövlətindən haqq-hesab çəkilməlidir.