Xan sarayı

İrəvan şəhərində mövcud olmuş mülki memarlıq nümunələrindən ən diqqətçəkəni İrəvan qalasındakı Xan sarayı, yaxud Sərdar sarayı idi.
İstər Səfəvilər, istər Nadirşahlıq, istərsə də Qacarlar dövründə İrəvan hakimlərinin, bəylərbəylərinin və xanlarının iqamətgahı İrəvan qalasında olmuşdur. 1578-ci ildə İrəvan bəylərbəyi Toxmaq xan İrəvan qalası ilə üzbəüz Zəngi çayının sağ sahilində bağ saldırmış və qalanın içərisində yeni xan sarayı inşa etdirmişdi. XVII əsrin 40-cı illərində Cənubi Qafqazda səfərdə olmuş məşhur türk səyyahı Övliya Çələbinin yazdığına görə, 1583-cü ildə Sulan III Murad xanın dövründə türk qoşunlarının komandanı Fərhad paşa İrəvan qalasını və behiştə bənzər Toxmaq xan sarayını uçurub, daşı daş üstə qoymamışdı. Sonra isə 45 gün ərzində qalanı yenidən tikdirərək lazım olan sursat və hərbi ləvazimat ilə təchiz etdirmişdi. [235]
Sonradan İrəvan əyaləti yenidən səfəvilərin hakimiyyəti altına keçir. Əmirgünə xan Qacarın (1604-1625) İrəvanın hakimi olduğu dövrdə qala və Xan sarayı daha da möhkəmləndirilmişdi. 1679-cu il zəlzələsindən sonra tamamilə dağılan İrəvan qalası və o cümlədən, Xan sarayı Zal xan (1679-1688) tərəfindən yenidən bərpa edilmişdir.
İrəvan əyalətinin Osmanlı hakimiyyəti altına keçdiyi dövrdə Rəcəb paşa (1725-1728) tərəfindən İrəvan qalasındakı saray kompleksində xeyli quruculuq və abadlıq işləri həyata keçirilmişdir. Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) hakimiyyəti dövründə yeni Xan sarayı inşa edilmişdir. Hüseynəli xanın və oğlu Məhəmməd xanın (1784-1805) hakimiyyəti dövrləri İrəvan şəhərinin və qalasının çiçəklənmə dövrü hesab edilir.
Hüseynəli xan yeni iqamətgah inşa etdirmək üçün dövrün məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylunu İrəvana dəvət etmişdir. XX əsrin əvvəllərinədək İrəvan qalasında mövcudluğunu saxlayan Xan sarayı Mirzə Cəfər Xoylunun rəhbərliyi altında yenidən qurulmuşdur. 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan Qacar Güzgülü salonu və Sərdar bağındakı Yay imarətini inşa etdirmiş, bununla da bu möhtəşəm tikili memarlıq baxımından monumental saray kompleksi kimi tamamlanmışdır. Saray kompleksi 1810-cu ildə Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövründə əsaslı təmir edilmiş və ona bir sıra tikililər əlavə edilmişdir.
İrəvan qalasının və Xan sarayının Rusiya işğalından sonra çəkilmiş cizgilərinin (çertyojlarının) bir qismi hazırda İrəvan şəhər tarix muzeyində saxlanılır. 1837-ci ildə Sərdar sarayının tərtib edilmiş mükəmməl cizgisində göstərilən miqyasa əsasən sarayın təqribən 1 hektar ərazini tutduğu aydın olur. Saray qala kompleksinin şimal-qərb hissəsində yerləşmiş və qaladan saraya qapı açılırmış.
Rəsmi tədbirlər üçün nəzərdə tutulmuş ikimərtəbəli saray binası trapesiya formasında (ölçüləri 36x35x31x25 m) olmuşdur. Sarayın ortasında şahın təntənəli qarşılanması üçün böyük eyvan olmuşdur. Eyvanın qurtaracağında Zəngi çayına açılan və rəngli şüşələrlə bəzədilmiş, şəbəkələrlə ayrılan yataq yerləri – taxçalar düzəldilmişdi. Xan sarayının Güzgülü zalında xanın taxtının önündə müalicəvi xüsusiyyətli damarlı əqiq daşlardan (oniks) ulduzvari hovuz düzəldilmişdi. Ortasında kiçik fontan olan hovuz rus rəssamı Q.Qaqarinin çəkdiyi Güzgülü zalın rəsmində də öz əksini tapmışdır. Həmin hovuz hazırda İrəvan şəhər Tarix Muzeyində saxlanılır.
Bunlardan əlavə, Xan sarayına bitişik daha iki bina – biri xanın yaxın ətrafının yaşadığı bina, digəri yardımçı tikili olmuşdur.[236]
Bir-birinə bitişik olan və uzun fasada malik Xan sarayı və hərəmxanası vahid memarlıq kompozisiyası təşkil edirdilər. Hərəmxana sarayla kiçik dəhliz vasitəsilə birləşirmiş. Düzbucaqlı formada olan hərəmxananın uzunluğu 200 fut (1 fut = 0,3048 m), eni təqribən 125 fut olmuşdur. Hərəmxananın çoxlu otaqları və dəhlizləri var idi. İrəvan qalasının rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra – yəni 1827-ci ildə hərəmxana hospitala çevrilmişdi. Sərdar hərəmxanasının mərmər üzlük çəkilmiş, mozaikalı ornamentlərlə bəzədilmiş hamamı da öz təmtərağı ilə seçilirdi. Hərəmxanın geniş yay hovuzu var idi. Uzunluğu 15 sajen (1 sajen = 2,1336 m), eni 4 sajen, dərinliyi 3 arşın (1 arşın = 71, 12 sm) olan hovuz və hamam 1830-cu ilədək mövcud idilər. Bu tikililər qalanın “yenidənqurulması” zamanı digər çoxsaylı tikililərlə birgə sökülərək məhv edilmişdi.[237]
Mütəxəssislərin qənaətinə görə, İrəvan Xan sarayı memarlıq forması, biçimi, plan quruluşu, daxili həcminin həlli və bədii tərtibatına görə Şərq memarlığının şah əsərlərindən sayılan, 1483-cü ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub tərəfindən Təbrizdə, 1669-cu ildə Şah Süleyman səfəvi dönəmində İsfahanda inşa edilən “Həşt behişt” (“Səkkiz cənnət”, yəni 8 qatlı cənnət) adlandırılan saray-komplekslərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirmişdir.
Digər maraqlı cəhət orasıdır ki, həm relyefinin seçilməsi baxımından, həm də tikintinin arxitektura həlli baxımından Xoy, İrəvan və Şəki xanlarının sarayları bir-birini sanki təkrar etmişlər. Bu, onu deməyə əsas verir ki, hər üç saray dövrünün məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylu memarlıq məktəbinin üslubunda inşa edilmiş və yaxud yenidən qurulmuşdur. Belə məlumat vardır ki, İrəvan xanı Hüseynəli xan yeni saray tikdirmək istəyərkən Xoy xanı olan qohumu Əhməd xana (1763-1786) müraciət etmişdir. Əhməd xan Hüseynəli xanın qızı ilə evlənmişdi. Hüseynəli xan 1783-cü ildə vəfat etmiş, onun yerinə oğlu Qulaməli xan hakimiyyətə keçmişdi. 1784-cü ildə Qulaməli xan qətlə yetirildikdən sonra kiçik qardaşı Məhəmməd xan İrəvan xanı olmuşdu. Əhməd xan İrəvan xanı üzərində təsirini daha da artırmaq üçün 1785-ci ildə 30 yaşlı qızını 12 yaşlı Məhəmməd xana ərə vermişdi. [238]
Azərbaycan xanları içərisində böyük nüfuza və təsir dairəsinə malik olan Xoy xanı Əhməd xanın hakimiyyəti dövründə Xoy şəhərində ətrafı dərin xəndəklə əhatə olunan ərazidə – İrəvan qalasının yerləşdiyi əraziyə bənzər yerdə qala və onun içərisində saray inşa edilmişdi. Sarayın memarı Mirzə Cəfər Xoylu idi. Əhməd xan Mirzə Cəfəri Hüseynəli xanın xahişi ilə İrəvana göndərmişdi ki, Xan sarayının inşasına rəhbərlik etsin.
Şəki xan sarayı 1762-ci ildə inşa edilsə də, İrəvan xan sarayı ilə Şəki xan sarayının Güzgülü salonlarının tamamilə bir-birinə bənzəməsi onu deməyə əsas verir ki, onların memarı eyni şəxs və yaxud eyni memarlıq məktəbinin nümayəndəsi olmuşdur. Görünür, Xoylu Əhməd xanın oğlu Cəfərqulu xan 1806-cı ildə Şəki xanı olduqdan sonra İrəvan xan sarayındakı Güzgülü salonun memarlığı üslubunda salon tikdirmişdi. Şəki xan sarayının divarında kalliqrafik xətlə yazılan “Usdad Mirzə Cəfər” adı çox güman ki, Xoyda və İrəvanda xan saraylarını inşa etdikdən sonra Səki xan sarayının tikintisində də memarlıq edən həmin Mirzə Cəfər Xoyluya aiddir.
Fransız səyyahlarından Jan Batist Tavernye 1655-ci ildə, Jan Batist Şardən isə 1673-cü ildə İrəvan şəhərində olmuş, onun qrafik təsvirlərini çəkmişlər. Həmin təsvirlərdə İrəvan qalası və qalanın içərisindəki tikililər və Xan sarayı göstərilmişdir. Onlar mahir rəssam olmadıqlarından rəsmlərində qeyr dəqiqlik nəzərə çarpır.
J.Şardən incəsənəti və elmi sevən Səfiqulu xanın sarayda qonaqların şərəfinə təşkil etdiyi məclisləri ətraflı nəql edir. Məclisdəkiləri əyləndirmək üçün güləşçilərin, rəqqasların, müğənnilərin və çalğıçıların necə ustalıqla öz məharətlərini göstərdiklərini təsvir edir. Müəllif musiqiçilərin və rəqqasların mimik hərəkətlərlə göstərdikləri tamaşanı Şərqin operası adlandırır.[239]
1817-ci ildə Aleksey Yermolovun başçılığı altında İrana səfər edən Rusiya nümayəndə heyətinin tərkibində İrəvan xanlığında olmuş alman əsilli hərbçi Moritz fon Kotzebue İrəvan qalasındakı Sərdar sarayını və Sərdar bağındakı Yay köşkünü ətraflı təsvir etmişdir. Kotzebue yazır: Sarayın divarlarından müxtəlif formalı balaca güzgülər, rəngbərəng güllər və kiçik şəkillər asılmışdı… Girişin qarşı tərəfində şah (yəni Fətəli şah) və oğlu Abbas Mirzənin portretləri ilə birlikdə ov yarışlarını əks etdirən şəkillər və bir neçə qadın şəkli diqqəti cəlb edir… Zalın açıq tərəfi ilə üzbəüz, içərisində ağ mərmərdən kiçik hovuz və fontanlar olan pavilyon var. Bu pavilyon açıqdır və təzə salınmış gözəl bir bağa baxır. Zəngi çayı düz pəncərənin altından axır: onun sahilləri boyunca hündür ağaclar cərgələnir və bir neçə tağdan ibarət olan yaraşıqlı daş körpünün digər qurtaracağı Ağrı (Ararat) dağına söykənmiş sahilə aparır”… [240] Daha sonra Kotzebue Xan sarayı ilə üzbəüz, Zəngi çayının sağ sahilində salınmış Xan bağındakı Yay köşkündən bəhs edir. Onun yazdığına görə, Asiya memarlıq üslubunda inşa edilən köşkün ortasında fontanlı mərmər hovuz vardır və su şırnaqlarının üzərindən asılmış balaca zənglərin çıxardığı incə səslər xanın zövqünü oxşayırdı. [241] Deməli, hələ XIX əsrin əvvəllərində İrəvan xanının köşkündə müasir anlamda musiqili fontan mövcud olmuşdur. İrəvan xanları asudə vaxtlarını həmin köşkdə keçirər, musiqiçilərə qulaq asarmış. Sözün həqiqi mənasında gözəlliyinə görə mükəmməl incəsənət əsəri hesab edilən güllü-çiçəkli Xan bağında xarici qonaqlar üçün məclislər təşkil edilərmiş.
Tanınmış Rusiya yazıçısı və diplomatı Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedov Rusiyanın İrandakı nümayəndəliyinin katibi kimi, 1819-cu ilin fevralında İrəvan xanının sarayında olmuşdur. Qriboyedovun bu ölkədə (yəni İrəvan xanlığında – N.M.) Allahdan sonra birinci, qacarlar dövlətində isə nüfuzuna görə üçüncü adam hesab etdiyi sərdar Hüseynqulu xan mövcud ənənəyə görə, qonaqların şərəfinə ziyafət təşkil etmişdir. Qriboyedovun ağlına belə gəlməzdi ki, 1827-ci ilin oktyabrında İrəvan qalasının süqutundan bir qədər sonra məhz həmin Güzgülü salonda onun məşhur “Ağıldan bəla” əsərini rus zabitləri onun özünün iştirakı ilə tamaşaya qoyacaqlar. Qriboyedov Hüseynqulu xanın qonaqları qəbul etdiyi Güzgülü salonu ətraflı təsvir etmişdir. O, salonun döşəməsinin bahalı, naxışlı xalçalarla döşəndiyini, tavanının və salonunun divarlarının yapon naxışları ilə bəzədildiyini, bütöv divar boyu olan pəncərəsinin çərçivəsinin şəbəkə üslubunda işləndiyini və onlara rəngli şüşələrin pərçimləndiyini, salonun girişi ilə üzbəüz buxarının yerləşdiyini, qabarıq şəkilli tavanın kiçik güzgü parçaları ilə örtüldüyünü, bütün divarların iki cərgə ilə şəkillərlə bəzədildiyini yazır. [242]
İrəvan xanlığı Rusiya işğalından sonra bir sıra Avropa və Rusiya tədqiqatçılarının diqqət mərkəzinə olmuşdur. Fransız səyyahı, geoloq və rəssamı Fredrik Düyuba de Monpere 1833-cü ildə Qafqaza səyahət etmiş və 1839-1843-cü illərdə Parisdə  onun 6 cilddən ibarət “Qafqaz ətrafına səyahət” kitabları işıq üzü görmüşdür. Müəllif həmçinin həmin kitablara əlavə olaraq xəritələri, planları və rəsmləri əhatə edən 5 hissədən ibarət atlaslar çap etdirmişdir. Qravüraçı rəssam Nikole Erkül Fredrik Monperenin çəkdiyi rəsmlərin qravüralarını hazırlamışdır. Həmin atlasların 3-cü hissəsində Sərdar sarayının Güzgülü zalının interyerinin, Güzgülü zalın divarlarındakı rəsmlərin və divar naxışlarının, sərdar Hüseyn xanın hərəmxanasının həyətinin içərisindən həmin tikilinin şəkilləri öz əksini tapmışdır. [243]
Rusiya işğalından sonra xan sarayında əvvəlcə İrəvan müvəqqəti idarəsi, sonra isə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını birləşdirən “Erməni vilayəti”nin administrasiyası yerləşmişdi.
Rusiya imperatoru I Nikolayın 23 ildən artıq müddətdə müəyyən fasilələrlə rus qoşunlarının hücumlarına tab gətirən, “alınmaz qala” kimi şöhrət qazanan əfsanəvi İrəvan qalasını görmək arzusu 1837-ci ildə gerçəkləşdi. Çar Xan sarayında gecələmiş, ondan xatirə qalsın deyə, Güzgülü zalın divarına öz adını yazmışdı. Sonradan divarın həmin hissəsi çərçivəyə alınmışdı. I Nikolay Güzgülü zalda İrəvan şəhərinin əhalisinin müxtəlif təbəqələrdən olan nümayəndələrini qəbul etmişdi.
İrəvan Xan sarayını 1843-cü il avqust ayının 27-də İrəvan qalasında olmuş alman səyyahı Avqust fon Haksthauzen də ətraflı təsvir etmişdir. Haksthauzen yazır: “Keçmiş İrəvan sərdarının sarayının yerləşdiyi qala tənəzzüldədir, İran (İrəvan xanlığı –N.M.) əyanlarının sarayları xarabalıqlar içərisindədir, məscidlərdən biri Yunan-Rus kilsəsinə, digəri silah anbarına çevrilmişdir. Sərdar sarayı salamatdır, lakin onun əlavə tikilisi olan hərəmxana hospitala çevrilmişdir. Arxitektura baxımından saray o qədər də əzəmətli deyil. Onun çox da böyük olmayan həyətləri və bağçaları, fontanları, süni gölləri, bütün bunlar o dərəcədə miniatürdürlər ki, müəyyən xarakter kəsb etmirlər. Lakin bütün bunlarla yanaşı, bəzək-düzəkləri, pəncərələri, qapıları, tağları gözəldir. Müasir Asiya tikililərini Əlhambra kimi (XIII əsrdə İspaniyanın Qranada şəhərində inşa edilən və tarixi-memarlıq abidəsi olaraq restavrasiya edilərək hazırda muzey kimi mühafizə edilən, İslam mədəniyyətinin ən məşhur tikililərindən biri sayılan Əlhambra sarayı nəzərdə tutulur. Bu saray da Xan sarayı kimi yüksəkilkdə, qala divarlarının içərisində tikilmişdir. İrəvan xan sarayının daxili tərtibatı Əlhambra sarayının daxili tərtibatı kimi mürəkkəb formada olmuşdur-N.M.) təsəvvür etmək olmaz. Yalnız Sərdar sarayının qəbul zalı əzəmətlidir. Onun həyətə baxan tərəfi açıqdır və divar əvəzinə gözəl şəbəkə ilə bağlanmışdır, hansı ki, onu bütövlükdə və ya qismən çıxartmaq mümkündür. Həmin şəbəkə götürüldükdə qəbul zalı böyük və açıq qalereyaya çevrilir. Zalın arxa divarında onun üçdə ikisini tutan rəngli şüşələrlə bəzədilmiş böyük pəncərə vardır ki, onun da hər ki tərəfində çox da böyük olmayan kabinetlər vardır. Zalın ortasında çox da böyük olmayan fontanlı hovuz vardır. Divarlar və tavan güzgülər və tablolarla bəzədilmişdi. İslam dininin qaydalarının ziddinə olaraq, rəsmlərin bir qismi axırıncıdan əvvəlki şahın (yəni Fətəli şahın – N.M.), onun oğlu Abbas Mirzənin, sonuncu sərdarın (yəni Hüseynqulu xanın – N.M.), onun hələ də sağ olan qardaşının (yəni Həsən xanın – N.M.), digər qismi İranın Rüstəm, İsfəndiyar və s. qəhrəmanlıq dövrünün hadisələrini özündə əks etdirirdi. Bundan başqa, divardan yaşlı bir kişinin ona bir qədəh şərab verən gənc qıza göstərdiyi iltifat səhnəsini təsvir edən şəkil asılmışdır. Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin əlyazmalarında gördüyümüz həmin koloritli rəsmlərin əsasında çəkilən divar rəsmlərində Avropa rəssamlığının təsiri duyulur. Rus məmurları nadir hallarda tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim olurlar.” [244]
1864-cü ildə İrəvan qalasının hərbi-istehkam qalası kimi istifadəsinə son qoyulmuşdur. 1865-ci ildə İrəvan qalasının ərazisinin bir hissəsini Nerses Tahiryan adlı erməni taciri satın alaraq orada konyak zavodu inşa etdirmişdir. Hazırda İrəvan konyak zavodunun ərazisinin bir hissəsi Xan sarayı kompleksinin ərazisinə düşür.
1880-ci ilin oktyabrında məşhur Rusiya arxeoloqu qrafinya Praskofya Aleksandrovna Uvarova İrəvan qalasında olmuş, uçulub dağılan Xan sarayının vəziyyətini təsvir etmişdir. Erməni tədqiqatçısı Yervand Şahəziz 1931-ci ildə İrəvanda çap edilən “Qədim İrəvan” kitabında P.Uvarovanın Qafqaz ekspedisiyasının nəticələri haqqında dərc etdirdiyi “Qafqaz. Yol qeydləri” (Moskva, 1887) kitabının birinci cildindən aşağıdakı sitatı gətirir: “Qala divarlarının və qüllələrinin içərisində Zəngi çayının altından yeraltı keçidi, fontanlı həyətləri, hamamları, hərəmxanası və iki məscidi olan Sərdar imarəti (yəni Xan sarayı kompleksi – N.M.) yerləşir. Bütünlüklə sırf Şərq üslubunda naxışlarla, güzgülərlə və rəsmlərlə bəzədilmiş, sanki bəzəkli çay qutusuna bənzər Sərdar imarətindən yalnız qəbul zalı (yəni Güzgülü zal –N.M.) salamat qalıb. Zalın ortasında mərmər fontan vardır və onun pəncərəsi rəngarəng ağac şəbəkələrlə bəzədilmişdir. Oradan Zəngi çayına, Ağrı (Ararat) və Ələyəz dağlarına çox gözəl mənzərə açılır. Zal şimal tərəfdən açıq imiş və pərdələrlə örtülürmüş. Hansı ki, pərdənin izləri, halqaları və asılqanlarının yeri həm tavanda, həm də bünövrədə görünür. Zalın hər iki tərəfində kiçik otaqlar vardır və zirzəmisində buzxana yerləşir.
Sarayla Zəngi çayını birləşdirən yeraltı keçiddən yalnız onun qapısı və daş pilləkənləri qalmışdır. Halbuki, bir qədər əvvəl həmin keçiddən çayın altı ilə qarşı tərəfə keçmək olardı.” [245]
Məşhur Britaniya səyyahı, coğrafiyaşünası və ictimai xadimi Henri Linç (Linçin nənəsi Bağdadda yaşayan bir erməninin qızı olmuşdur. İngilis qoşunlarının zabiti olan babası isə Bağdadda olarkən onunla tanış olmuş və sonradan evlənmişlər) 1893-cü ilin avqustundan 1894-cü ilin mart ayınadək və 1898-ci ilin avqustunda Şərqi Anadoluda və Cənubi Qafqazda səfərdə olmuşdur. O, səfərlərinin nəticəsi olaraq ikicildlik “Armenia. Səyahət və araşdırma” əsərini yazmışdır. Müəllif 1901-ci ildə Londonda çap edilən əsərinin I cildində indiki Ermənistan ərazisində gördüklərini ətraflı təsvir etmişdir.
Linçin təsvir etdiyi Xan sarayının divarlarındakı rəsmlər və pəncərə şəbəkələri sarayın XIX əsrin ikinci yarısında aparılan restavrasiyadan sonrakı dövrünə təsadüf edir. Bunu nəzərdə tutan Linç yazır ki, kətan üzərində çəkilmiş rəsmlər orijinal deyil. H.Linç Xan sarayının Güzgülü salonunu belə təsvir edir: «Şəbəkəli tağların saysız-hesabsız güzgüləri ətrafa büllur kimi şölə saçır. Salonun tavanı başdan-başa bəzəyə qərq olubmuş. Tavanın aşağısı bolluca nəbati naxışlarla bəzənib ki, bunlar da əsasən süsən və qızılgüllərdən ibarətdir».
H.Linç Güzgülü zalın divarlarında kətan üzərində işlənmiş 8 tablo gördüyünü və onlardan ikisinin – İrəvan xanı Hüseynqulu xanın və onun sağında farsların qəhrəmanı Fəraməzin tablolarının öz kitabına daxil etdiyi şəkildə əks olunduğunu yazır. Müəllif divarlardakı digər portretlərdə Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, İrəvan xanı Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xanın, qəhrəman döyüşçü personajları olan Zöhrabın və Rüstəm Zalın, habelə cəngavər bir qadının (amazonun) obrazlarını əks etdirən portretlərinin təsvir olunduğunu yazır. [246]
Həmin dövrdə təsviri incəsənətin ən geniş yayılmış və inkişaf etmiş sahəsi memarlıq abidələrində öz əksini tapan divarüstü boyakarlıq olmuşdur. Avropa səyyahlarını və rəssamlarını valeh edən, tərif dolu təəssüratlarını yazmağa vadar edən də Xan sarayının memarlığından daha çox, onun zəngin bədii tərtibatı, divarlarını bəzəyən portret və süjetli kompozisiyalardan ibarət  monumental boyakarlıq əsərləri olmuşdur.
İrəvan Xan sarayının daxili tərtibatı haqqında şahidlərin təsvirləri, rus rəssamı akademik Vladimir Moşkovun, həvəskar etnoqraf və rəssam knyaz Qriqori Qaqarinin, fransız səyyahı və rəssamı Düyuba de Monperenin çəkdikləri rəsm əsərləri, fotoqraf Dmitri Yermakovun, ingilis səyyahı Henri Linçin çəkdikləri fotolar sarayın bədii tərtibatı, divar rəsmlərinin məzmunu, forma və üslubu, professional sənətkarlıq və estetik xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləməyə imkan verir.
Sənətşünaslıq elmləri doktoru Kərim Kərimov İrəvandakı Xan sarayının müxtəlif rəssamlar və fotoqraflar tərəfindən çəkilmiş şəkilləri əsasında sarayın memarlıq  xüsusiyyətlərini və bədii tərtibatını sənətşünaslıq nöqteyi-nəzərindən təhlil etmişdir. K.Kərimov “İrəvan sərdarının sarayı” məqaləsində göstərir ki, sarayın Güzgülü zalının və Yay köşkünün divarlarını bəzəyən ilkin rəsmlərin müəllifi bəlli deyil. Dekorativ və süjetli divar rəsmləri həmin dövrdə mövcud olmuş kanonlara və ənənəyə əsaslanır. Bir qayda olaraq divarların paneldən yuxarı səthində tağçalarda və tağçalararası pannolarda həndəsi və stilizə edilmiş nəbati motivlərdən ibarət dekorativ kompozisiyalar, gül və çiçəklərin, heyvan və quşların canlı, real təsvirləri verilmişdir. Sarayın bədii tərtibatının əsasını portret təsvirləri və çoxfiqurlu süjetli kompozisiyalar təşkil edir.
K.Kərimov daha sonra yazır ki, XIX əsrin ikinci yarısında həyata keçirilən təmir işlərinədək Xan sarayının bədii tərtibatında portret rəsmləri və onların arasında Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin motivləri əsasında ov və döyüş, kef məclisləri və məhəbbət səhnələrini əks etdirən süjetli kompozisiyalar daha çox olmuşdur. Həmin kompozisiyaların birində Rüstəm Zalın gənc döyüşçü ilə vuruşması, digərində onun tanımadan öz oğlunu öldürməsi, başqa bir rəsmdə Rüstəmin İsfəndiyarla döyüşü, daha bir başqasında onun divlə vuruşması və s. təsvir edilirdi. [247]
İrəvan Xan sarayındakı təsviri sənət nümunələrinin təhlili göstərir ki, istər portret rəsmlərində, istərsə də süjetli və dekorativ kompozisiyalarda ənənəvi Şərq motivləri ilə yanaşı, həmin dövrün Qərbi Avropa və Rusiya bədii yaradıcılığının mütərəqqi ənənələri öz təsirini göstərmişdir. Bu təsir XIX əsrin ikinci yarısında Xan sarayında aparılan təmir-bərpa işlərindən sonra daha aydın şəkildə özünü büruzə vermişdir.
1864-cü ildə İrəvan qalasının hərbi istehkam obyekti kimi istifadəsinə son qoyulmasından sonra baxımsızlıq üzündən yararsız hala düşən, nəmişlikdən divar rəsmləri korlanan, karniz və tavanın güzgüləri qopub tökülən Xan sarayının Güzgülü zalının əsaslı təmiri üçün dəfələrlə dövlət xəzinəsindən vəsait ayrılmışdı. İrəvan qubernatorunun vəsatəti əsasında Qafqaz Canişinliyi Sərdar zalının təmiri üçün 1867-ci ildə 1200 rubl, tufan nəticəsində qopmuş dəmir örtüyün bərpası üçün 1871-ci ildə 1112 rubl 28 qəpik, zalın uçmuş divarlarının bərpası üçün 1874-cü ildə 354 rubl 86 qəpik, Qafqaz canişinin sərəncamı ilə Sərdar zalının əsaslı təmiri üçün 1880-ci ildə 1978 rubl 78 qəpik, İrəvan şəhər idarəsi isə həmin məqsədlə 1770 rubl vəsait ayırmışdı. [248]
Verilən məlumata görə, Xan sarayında bərpa işlərininin bir qismini Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi hesab edilən Mirzə Qədim İrəvani (1826-1875) həyata keçirmişdir. İrəvan şəhərində anadan olan Mirzə Qədim 15 yaşında Tiflisdəki gimnaziyanı bitirmişdir. Fars, rus və fransız dillərini mükəmməl öyrənən Mirzə Qədim İrəvana qayıtdıqdan sonra ömrünün sonunadək poçtda teleqrafçı vəzifəsində çalışmışdır. Deyilənlərə görə, Mirzə Qədimin atası Məhəmməd Hüseyn məşhur şəbəkə ustası olmuşdur. Mirzə Qədimdə rəssamlığa meyl hələ Tiflisdə gimnaziyada oxuduğu vaxt yaranmışdı. Əvvəlcə şüşə və parça üzərində şəkillər çəkən Mirzə Qədim sonralar portret və ornamental kompozisiyalar ustası kimi məşhurlaşmışdır. İrəvan Xan sarayının Güzgülü zalındakı portretlərin və ornamental kompozisiyaların bərpası Mirzə Qədimə həvalə edilmişdi. O, Güzgülü zaldakı divar rəsmlərinin əksəriyyətini bərpa etmişdir. Görünür, 1867-1874-cü illərdə Xan sarayında dəfələrlə aparılan bərpa işlərini Mirzə Qədim həyata keçirmişdir. Rəssamın yağlı boya ilə çəkdiyi “Fətəli şah”, “İrəvan sərdarı”, “Həsən xan”, “Rüstəm Zal” portretləri hazırda Tiflisdə Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində, “Abbas Mirzə” portreti isə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılır. [249]
Sarayın bərpadan əvvəlki və sonrakı tərtibatına aid əyani materialın müqayisəli təhlili göstərir ki, divar rəsmlərinin ancaq bir hissəsi portretlər və dekorativ pannolar bərpa edilmişdir. Ov, döyüş və məhəbbət səhnələrini bərpa etmək mümkün olmadığından, onların yerində yeni ornamental-dekorativ pannolar çəkilmişdi. Portretləri bərpa edərkən M.Q.İrəvani işə mexaniki yanaşmamış, yeni texniki vasitələrlə, əvvəlkilərdən fərqlənən yeni əsərlər yaratmışdır. Böyük ölçülü kətan üzərində yağlı boyalarla işlənilib sonradan divara yapışdırılmış bu əsərlər, əslində realist monumental boyakarlığın ilkin nümunələri idi. Məhz buna görədir ki, bu əsərlər yüksək qiymətləndirilir və “Asiya boyakarlığının ən yüksək nümunəsi” hesab edilir. [250]
Memarlıq tarixi üzrə tanınmış Azərbaycan alimi L.S.Bretaniskinin verdiyi məlumata görə, Sərdar sarayının Güzgülü zalının şimal istiqamətindəki açıq interyerinin pərdələrinin məhv edilməsindən sonra, 1886-cı ildə həyata keçirilən təmiri zamanı zalın interyeri Şəki Xan sarayının vitrajına (qapıya, pəncərəyə və sairəyə salınan rəngli şüşələrdən düzəldilmiş şəkil və ya naxışlar) bənzər şəbəkə üslubunda işlənmişdir. Lakin interyerin qapı və pəncərələri daha kobud formada bərpa edilmişdir. İrəvan Xan sarayının Güzgülü zalının Q.Qaqarin və Dyuba de Monpere tərəfindən çəkilmiş rəsmləri ilə, sarayın XIX əsrin ikinci yarısında aparılan bərpa işlərindən sonra çəkilmiş fotoları arasında fərqlər aydın görünür. Q.Qaqarinin rəsmlərində portretlər və divar rəsmləri daha zəngin, daha nəfis və daha rəngarəng təsir bağışlayır.
Xan sarayının qorunub saxlanılması məsələsində o dövrün mütəxəssislərinin rəyləri də birmənalı olmamışdır. İmperator Arxeoloji Komissiyasının (İAK) restavrasiyaya həsr olunmuş xüsusi iclaslarında iki dəfə – 6 oktyabr 1910-cu il və 17 may 1912-ci il tarixlərində İrəvan qalasındakı Sərdar sarayının məsələsi müzakirə edilmişdir. İclasın 6 oktyabr 1910-cu il tarixli “İrəvan şəhəri. XVIII əsr Sərdar sarayı” başlıqlı protokolundan aydın olur ki, İAK 15 iyul 1910-cu il tarixdə Qafqaz hərbi dairəsinin mühəndis idarəsinə Sərdar sarayı barəsində sorğu göndərmişdir. Bununla bağlı İAK-a göndərilən cavabda, İmperator Moskva Arxeoloji Cəmiyyətindən xahiş edildiyi bildirilmişdir ki, Sarayın qorunması və bərpası üçün vəsait tapsın. Lakin bu məsələ həll edilməmişdir. Protokolda daha sonra qeyd olunur: “12 yanvar 1910-cu ildə İrəvanda baş verən güclü və davamlı zəlzələ nəticəsində sarayın divarlarındakı köhnə çatlar daha da böyümüş, və uçmaq təhlükəsi yaranmışdır. Güzgülü zalın tavanının və divarlarının suvağı ciddi ziyan çəkmişdir, pəncərələrarası pilyastrlar, divarlardakı tağçalar və stakalatitə bənzər karnizlər, güzgülərin əksər hissəsi qopmuş və sınmışdır. Saray hazırda viranəliyi xatırladır və sıldırımlı qayalığın altında çimən insanlar üçün təhlükəlidir. Sarayın bərpası üçün 11500 rubl və müvəqqəti saxlanılması üçün isə 1000 rubl smeta hesablanmışdır. 28 fevral 1910-cu ildə mühəndis dairəsinin rəisi Moskva Arxeoloji Cəmiyyətinə təklif etmişdir ki, sarayın qalıqlarını öz sərəncamına götürsün, əks təqdirdə o, binanın sökülməsi məsələsini qaldıracaqdır. Buna cavab olaraq, Cəmiyyət xahiş etmişdir ki, sarayın planının surətini ona göndərsin və söküləcəyi təqdirdə şəkillərin, portretlərin və Sarayın digər bəzək-düzəyinin haraya veriləcəyi haqqında məlumat verilsin. 3 avqust 1910-cu ildə sarayın çertyoju Arxeoloji Cəmiyyətə göndərilmiş və bildirilmişdi ki, sarayın balaca mərmər hovuzunun, bütün portretlərin, divardakı “Min bir gecə” səhnəsinin kaşı ilə işlənilmiş divar lövhəsinin bir hissəsinin və güzgülü karnizlərin nümunələrinin Qafqaz hərb-tarix muzeyinə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur”… 1910-cu ilin mayında Qafqaz canişinin hərb məsələləri üzrə köməkçisinin xahişi ilə İmperator Hərb-Tarix Cəmiyyətinin fəxri üzvü general A.Z.Mışlaevski Saraya baxış keçirmiş və belə rəy vermişdir ki, guya bu binanın heç bir tarixi dəyəri yoxdur və onun bərpasına çox böyük izafi məsrəf çəkməkdənsə, sökülməsi məsləhətdir. Mışlaevski Sarayın bəzi əşyalarının Tarix muzeyinə, portretlərin isə Qafqaz Hərb-Tarix muzeyinə verilməsini tövsiyə etmişdir.
Daha sonra protokolda hərbçi mühəndis kapitan Bresslerin sonuncu İrəvan xanının nəslinin nümayəndəsi Abbasqulu xan İrəvanskiyə istinadən verdiyi məlumat öz əksini tapmışdır. Abbasqulu xanın söylədiyinə görə, Sərdar sarayı 1725-ci ildə türklərin hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Onun sözlərinə görə, bir neçə tikilidən ibarət olan Sərdar sarayı hərbi xəstəxana (yəni sarayın hərəmxanası ) ilə məscid (yəni Sərdar, yaxud Abbas Mirzə məscidi) və Zəngi çayı arasında xeyli geniş ərazini əhatə etmişdir ki, bunların içərisində Güzgülü zal təntənəli qəbullara xidmət edirdi. Saray 1756-cı ildə Hüseynəli xan tərəfindən əsaslı təmir edilmiş, daha sonra 1779-cu ildə və nəhayət, 1810-cu ildə sonuncu xan Hüseynqulu xan tərəfindən təmir edilmişdir.
Protokolda qeyd edilir ki, Hüseynqulu xanın dövründə saray müasir görkəmə malik idi. Rusların hakimiyyəti dövründə isə saray tədricən tənəzzülə doğru gedir.
Daha sonra protokolda qeyd edilir ki, İrəvan quberniya idarəsindən cənab Bresslerə verilən məlumata görə, saray 1868-ci ilədək hərbi müəssisəyə tabe olmuş, sonra şəhər polisinin sərəncamına keçmiş, 1890-cı illərdən isə mühəndis təsisatına tabe edilmişdir. Sərdar sarayının sökülməsində maraqlı olanlar onun 1850-ci ildə baş verən zəlzələdən ciddi ziyan görməsini arqument kimi irəli sürmüşdülər. Həmçinin protokolda qeyd edilirdi ki, 1865-ci ildə baş verən güclü tufan nəticəsində sarayın şimal eyvanının pərdələri parça-parça olmuş, bir çox yerlərdən divarın suvağı güzgülərlə birgə qopub tökülmüşdür. Sarayın təmiri üçün dəfələrlə vəsatət qaldırılmış, nəhayət 1868-ci ildə divarlarının suvağının, pərdəsinin və dam örtüyünün bərpası üçün 1200 rubl vəsait ayrılmışdır. 1886-cı ildə Qafqaz canişinin qarşısında yeni vəsatətlər qaldırıldıqdan sonra şəhər büdcəsinin vəsaiti hesabına Sərdar sarayı təmir edilmiş, o cümlədən sarayın divarlarındakı 8 portret restavrasiya edilmiş, zal yenidən güzgülərlə bəzədilmişdir. Daha sonra isə sarayın damı dəmir təbəqə ilə örtülmüş, pərdələri isə şəbəkə üslubunda pəncərələrlə əvəzlənmişdir. Sarayın “Min bir gecə” səhnələrini xatırladan divar rəsmlərinin əvvəlki görkəmini alması, Şah Abbasın, sonuncu sərdarın və onun yaxınlarının portretlərinin, mərmər fontanın qorunub saxlanılması da protokolda öz əksini tapmışdır. Müzakirələrdə çıxış edən B.Farmakovski bildirir ki, ona sarayın elə fotoları məlumdur ki, həmin fotolardan sarayın içərisinin çox maraqlı qədim abidə olduğu bəlli olur. Qraf A.Bobrinski öz növbəsində qeyd edir ki, o, sarayı 1883-cü ildə görmüşdür və həmin vaxt saray binası ona orijinal tikili kimi çox maraqlı gəlmişdir.
Müzakirənin nəticəsi olaraq İmperator Arxeoloji Komissiyası qərara alır: 1) saraya texniki baxış haqqında akt çatdırılsın; 2) N.Y.Marrdan xahiş edilsin ki, saraya yerində baxsın. [251]
İrəvan Sərdar sarayının vəziyyəti haqqında məsələ növbəti dəfə İmperator Arxeoloji Komissiyasının 17 may 1912-ci il tarixli iclasında müzakirə edilmişdir. Məsələ ilə bağlı iki məruzə dinlənilmidir. Birinci məruzə Qafqaz Hərb Dairəsinin baş komandanının daxili işlər nazirinə göndərdiyi 18 aprel 1912-ci il tarixli müraciətinə rəy verilməsi ilə bağlı olmuşdur. Müraciətdə məsələ belə qoyulmuşdu ki, Sərdar sarayı ya təmir edilərək İmperator Arxeoloji Komissiyasının ixtiyarına verilsin, ya da yoldan keçənlər üçün təhlükəli olduğunu nəzərə alaraq sökülmək şərtilə satılsın. Məruzədə həmçinin qeyd edilirdi ki, 1909-cu ildə sərdar sarayının təmiri üçün 12000 rubl vəsait ayrılmışdır ki, hazırda həmin vəsait  iki dəfə artırılmalıdır.
Gündəliyin ikinci məsələsi kimi, İmperator Arxeoloji Komissiyasının 6 oktyabr 1910-cu il tarixli iclasının qərarına əsasən akademik N.Marrın 1911-ci ilin iyul ayında Xan sarayına keçirdiyi baxışın nəticəsi haqqında yazdığı rəy müzakirə edilmişdir.
Akademik Marrın məruzəsində qeyd edilirdi ki, o, iki gün ərzində Sərdar sarayına baxış keçirmiş və bəzi şəxslərlə görüşərək onun üçün qaranlıq olan məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. Marr sərdar sarayının dağılmasında həm zəlzələnin, həm ötən illərin təsirinin olduğunu qəbul etməklə yanaşı, həm də son iki onillikdə bu gözəl abidənin qorunmasına cüzi də olsa diqqət yetirilmədiyini qeyd etmişdir. O, əks prosesin getdiyini, yəni sarayın tez bir zamanda dağıdılmasında maraq olduğunu, özü də insan əli ilə dağıdıldığını qeyd edir.
Güzgülü zaldakı 7 portretin aqibətini təsvir edən akademik yazır ki, onlar divardan vəhşicəsinə qoparılıb çıxarılmış və kənarlarının kiçik parçaları qalmışdır. O, zalın tavanındakı, həmçinin karnizindəki güzgülərin daşla vurulub sındırıldığını, sındırılmış şüşə parçalarından döşəmədə ayaq qoymağa yer olmadığını qeyd edir. Zalın hər iki tərəfindəki yan otaqlar ayaqyoluna çevrilmişdir. Halbuki, həmin otaqlardan birində vaxitilə imperator I Nikolay gecələmiş və öz dəst-xətti ilə adını divara yazmışdı.
Daha sonra Marr qeyd edir ki, Sarayın şimal-qərb hissəsinin altı Şustovun konyak zavodu tərəfindən qazılmışdır. (Həmin zavodu 1898-ci ildə Nerses Tahirovdan rus şərab istehsalçısı Nikolay Şustov satın almış və Xan sarayının tikililərinin hesabına zavodun ərazisini daha da genişləndirmişdi). Bunun nəticəsində Saraya bitişik əlavə tikili uçub dağılmışdı.
Akademik Marr iki il öncə Güzgülü zalın Zəngi çayı tərəfə baxan hissəsinin şüşəbəndinin darmadağın edildiyini, zalın döşəməsinin açıq-boz rəngli plitələrinin, cilalanmış mərmərdən düzəldilmiş fəvvarəli hovuzun da vəhşicəsinə sındırıldığını qeyd edir..
Marr daha sonra yazır: “Sorğu-suallardan sonra saraydan çıxarılmış dekorativ hissələrinin taleyi haqda bəzi şeylər öyrənə bildim. Dörd portret mühəndis xidmətinin rəisinin evində aşkar olundu: ikisi şimal-qərb tərəfindən idi (onlar xəsarət almışdir), ikisi – cənub-şərq tərəfindən. Çıxarılmış mərmər fəvvarənin hissələri də orada saxlanılır.”
Marr yazır ki, Sərdar sarayının sistematik dağılmasının günahkarlarının kimliyi sualı qalxanda, onda həvəslə dağıdıcı zaman, təbii fəlakətlər (zəlzələlər, yanğınlar) səbəb kimi göstərilir, kənar səbəblər kimi Sərdar sarayının ərazisində yerləşən Müqəddəs Hripsime cəmiyyəti və oradakı xüsusi mülkiyyətçilər göstərilir, lakin qanunla onun qorunmasına məsuliyyət daşıyanların adları çəkilmir. O, sonuncu onilliklər ərzində bu qədim abidəyə heç bir kəsin nəzarət etmədiyini, əksinə nə isə əks prosesin – yəni dağıdıcı prosesin getdiyini qeyd etmişdir. Marr əvvəllər sarayın divarlarından iki pəhləvanın portretlərinin oğurlanmasından sonra axtarıldığını, lakin tapılmadığını yazır. Portetlərin bərpası üçün səksəninci illərdə saraydakı portretlərin fotosunu çəkmiş erməni fotoqrafı Tatyana müraciət etmiş, onun çəkdiyi şəkillər əsasında portretlərin yenidən işlənilib yerlərindən asılması barədə göstəriş verilmişdi.
Akademik Marr Sərdar sarayının nümunəsində bütün Cənubi Qafqazda müsəlman tarixi abidələrinin qorunmasına laqeyd münasibət bəslənildiyini yazır.
Daha sonra akademik Marr Sərdar bağındakı Yay köşkünün vəziyyətini ürək ağrısı ilə təsvir edir. O, Yay köşkündən ancaq bir xatirə qaldığını yazır. Marr qeyd edir ki, o, Yay köşkünün fotoqraf Tatyanın ot tayasının üstündən çəkdiyi şəklini görmüşdür və onun daxili divarları Molla Nəsrəddinin lətifələrinin mövzusuna uyğun rəsmlərlə bəzədilmişdi. Məruzəçi İrəvan şəhər rəhbərliyinin 1892-ci ildə Yay köşkünü partlatmaq qərarına gəldiyini və bu işi barbarcasına həyata keçirilməsini podratçılara həvalə etdiyini qeyd etmişdir.
Akademik Marrın uzaqgörənliklə söylədiyi “Görünür, biz yerli qədim abidələrin sistematik dağıdılması ilə üzləşmişik. Təbiidir ki, bu dağıdıcı fəaliyyət son nəticədə qədim abidələrin izlərini itirməyə yönəlib” sözləri təbii ki, İrəvan quberniyası ərazisində azərbaycanlılara məxsus tarixi abidələrə aid idi. Təbii ki, heç bir xalq öz maddi-mədəniyyət abidələrini barbarcasına dağıtmaz, onların yer üzündən silinməsinə çalışmaz.
İrəvan qalasındakı digər tikililərin vəziyyətini təsvir edən akademik Marr məruzəsini aşağıdakı ifadələrlə bitirir: “Bütün bu tarixi abidələr çox yaxşı qoruna bilərdi. İndi də qalanları qorumaq mümkündür və lazımdır: Arxeologiyada xarabalıqlar da böyük əhəmiyyət daşıyır və ola bilər ki, axıradək dağılmasının qarşısı alınsın. İlk növbədə mühafizə lazımdır: hasarı olmalı (hansı ki, darvazası ilə qismən mövcuddur) və gözətçisi olmalı, dağılmaya və çirklənməyə yol verilməməlidir. Yuxarıda sadalanan abidələrin sırf elmi əhəmiyyəti ilə yanaşı dövlətin digər maraqları nöqteyi-nəzərindən də diqqət yetirilməlidir. Bir mədəni Qərb ölkəsi kimi Rusiyanın nüfuzu tələb edir ki, əgər onun adına layiq Şərq mədəni regionunda mədəniyyət sahəsində heç bir yaxşı iş görülmürsə, heç olmazsa, dağıdıcı kimi adını batırmaq lazım deyil. Ölkənin ləyaqətinin qorunmasına zərurəti abidələrin müsəlmanların əksəriyyət təşkil etdiyi bir məntəqədə (yəni İrəvan şəhərində- N.M.), İranla Türkiyənin yaxın qonşuluğunda mövcud olmaları daha da gücləndirir. Sərdar sarayına qayğılı münasibəti, yuxarıda göstərildiyi kimi, Rusiya imperatorunun (yəni I Nikolayın) və rus yazıçısı (yəni A.S.Qriboyedovun) xatirələri diktə edir. Yeri gəlmişkən, belə bir rəvayət mövcuddur ki, “Ağıldan bəla” komediyasının ilk tamaşalarından biri Sərdar sarayında göstərilmişdir.” [252]
Akademik N.Marrın məruzəsində işlətdiyi “darmadağın etmişlər”, “sındırmışlar”, “oğurlamışlar”, “insan əli ilə dağıdılmışdır”, “barbarcasına” ifadələri təbii ki, ermənilərə aiddir və onlar belə “təriflərə” layiq olduqlarını yetərincə sübut etmişlər.
İmperator Arxeoloji Komissiyasının iclasının sonunda akademik Marr qəti şəkildə bəyan etmişdir ki, saray həddindən artıq baxımsız vəziyyətdədir, lakin onun tezliklə dağılmaq təhlükəsi yoxdur. V.V.Suslov qeyd etmişdir ki, vacib olan sarayın orta hissəsidir və öz görkəmini tamamilə saxlamış vəziyyətdədir, sarayın yan hissələrinin vəziyyəti aydın deyil, əgər onlar uçmayıblarsa, onda abidə əhəmiyyətini itirməmişdir. A.A.Spisın xatırlatmışdır ki, hələ də saraya əsalı texniki baxış keçirilməmişdir.
İmperator Arxeoloji Komissiyasının iclaslarının sonrakı illərdəki iclaslarının protokollarında (axırıncı iclas 1918-ci ildə keçirilmişdir) İrəvan Sərdar sarayı ilə bağlı məsələnin müzakirəsinə rast gəlinmədi. Görünür, hökumət tərəfindən lazımi tədbirlər görülmədiyindən, Xan sarayının erməni vandalları tərəfindən dağıdılmasının qarşısı alınmadığından saray növbəti illərdə yerlə yeksan edilmişdir.
Sənətşünas alim N.Miklaşevskayanın yazdığına görə, Sərdar sarayı 1914-cü ildə dağıdılmışdır və Mirzə Qədim İrəvaninin XIX əsrin ikinci yarısında sarayın divarlarında 2 x 1 m ölçüdə çəkdiyi portretlər divardan qopardılaraq Tiflisdəki Hərb-Tarix muzeyinə təhvil verilmişdir. Həmin portretlər Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gürcüstan SSR Dövlət Muzeyinə, sonradan isə Gürcüstan Incəsənət Muzeyinə verilmişdir. [253]
Belə nəticə hasil olur ki, Mirzə Qədim İrəvaninin Xan sarayının Güzgülü zalında çəkdiyi 7 portretdən 4-ü (“Fətəli şah”, “İrəvan sərdarı”, “Həsən xan”, “Rüstəm Zal”) Tiflisdəki, 1-i (“Abbas Mirzə”) isə Bakıdakı muzeylərdə saxlanılır. Deməli, qalan iki portret erməni vandalları tərəfindən məhv edilmişdir.
Fotoqraf D.Yermakovun XIX əsrin 80-ci illərində çəkdiyi İrəvan Xan sarayının bütün detallarını əhatə edən fotoşəkilləri hazırda Gürcüstan Dövlət Muzeyində D.Yermakova aid kolleksiyada saxlanılır. Həmin fotoşəkillərin surətinin çıxarılıb Azərbaycana gətirilməsi məsələsi  həll edilməlidir.
Köhnə İrəvana aid şəkillər içərisində İrəvan qalasının və Xan sarayının 1916-cı ildə çəkilmiş fotoşəkilləri mövcuddur. Görünür, Xan sarayının 1918-ci ildə yer üzündən silinməsi haqqında bəzi müəlliflərin yazdıqları həqiqətdir. Çünki 1918-ci ildə İrəvan quberniyası ərazisində erməni-daşnak hökuməti qurulmuş, azərbaycanlılara qarşı soyqırım həyata keçirilmişdi. İrəvan şəhərində azərbaycanlılara məxsus olan bir çox tarixi-memarlıq abidələri də məhz həmin dövrdə yer üzündən silinmişdir.
Xan sarayı erməni vandalları tərəfindən Yer üzündən silinsə də, günümüzədək gəlib çatan məlumatlar, arxiv sənədləri, rəsm əsərləri, fotolar İrəvan Xan sarayı kompleksinin tam mənzərəsini yaratmağa imkan verir.
İrəvanda Xan sarayının üslubunda inşa edilmiş tarixi-memarlıq abidələrindən biri də Pənah xan Makinskinin evi idi. İrəvan şəhər Dumasının deputatı, kollej müşaviri Süleyman xanın oğlu Pənah xana məxsus yaşayış kompleksi onun adını daşıyan meydanda, Nalbandyan küçəsi-19 (keçmiş Ter-Qukasov küçəsi) ünvanında yerləşirdi. Kompleksə xanın ikimərtəbəli evi, mətbəx, anbar, ayrıca həyətlərdə nökərlər üçün birmərtəbəli ev və tövlələr daxil idi. Pənah xanın evi İrəvanda dövlət tərəfindən qorunan memarlıq abidələri siyahısına salınsa da, ötən əsrin 60-cı illərində onun da aqibəti azərbaycanlılara məxsus digər tarixi-memarlıq abidəsi kimi olmuş, dağıdılaraq yer üzündən silinmişdir. [254]
İrəvan xan sarayı kompleksinin həmyaşıdları – Bakıda Şirvanşahlar sarayı, Şəkidə Xan sarayı kompleksləri bu gün də yaşayır, keçmişdən bu günə soraq verirlər. İrəvanda isə keçmişdən soraq verən bircə dənə də olsun tarixi abidə qalmamışdır. İrəvan rəsmiləri bu gün xaricdən gələn qonaqlara və tədqiqatçılara “qədim erməni torpağında” və onun “qədim paytaxtında” yaşı 200 ildən yuxarı bircə dənə də olsun tarixi abidə göstərə bilmirlər.
Azərbaycanlılara məxsus əsrlər boyu yaranmış tarixi-memarlıq abidələrinin izini silən ermənilər, indi biznes şəbəkəsi qurmaq məqsədilə “İrəvan qalası” layihəsi hazırlamışlar. Şəhər ətrafında – keçmişdə Təzəkənd adlanan, indi isə ermənilərin Noraqyuğ adlandırdıqları massivdə 184 hektar ərazidə inşa edilməsi nəzərdə tutulan layihənin ilkin smeta dəyəri 6-7 milyard ABŞ dolları civarındadır. Həmin layihədə ticarət obyektləri, karvansaralar, Şərq hamamları ilə yanaşı mini “Sərdar sarayı” da inşa edilməsi də nəzərdə tutulur. Həmin layihə başa gəlsə belə, onun tarixi-memarlıq baxımından heç bir qiyməti ola bilməz. Çünki Şərq memarlığının nadir incisi hesab edilən İrəvan xanlarının saray kompleksi ermənilərin dağıdıcı fəaliyyətləri nəticəsində yüz ildir ki, tarixin yaddaşına köçüb.